Hüseyn Cavid haqqında çox yazılıb, əsərləri geniş şəkildə araşdırılıb. Mən hələ orta məktəbdə oxuyarkən, professor Mehdi Məmmədovun Cavid dramaturgiyasından bəhs edən silsilə verilişlərinə baxırdım və Hüseyn Cavidin mənim ətrafımda heç kəsin oxumadığı əsərlərindən ibarət cildlər əlimə keçmişdi. Onları oxuyurdum. Ədəbiyyatşünaslarımız deyirlər ki, bizim Cavid miqyasında olan ikinci şair-dramaturqumuz yoxdur. Niyə məhz Cavid? İstedadımı? Tarixi şəraitmi? Təhsilimi? Dünyagörüşümü? Məncə daha çox sonuncusu onun əsərlərinin ideya-fəlsəfi və metafiziki konsepsiyalarını müəyyən edirdi. Onun pyeslərinin mövzusu bəşəri mövzular idi. Amma bundan daha çox onun əsərləri insanın mahiyyətinə aid, onun daxili mücadiləsindən, insan sevgi, insan Allah münasibətlərindən bəhs edirdi. Şeyx Sənan, Xəyyam, Peyğəmbər, İblis kimi əsərlərin müəllifi həm yerlə, həm də göylə əlləşirdi, “Mənim Tanrım gözəllikdir, sevgidir” deyirdi. Qəribədir,  o pyeslərindəki ideyalarla, xüsusən Şeyx Sənandakı mükalimələrlə, sanki minillərin polemikalarını həll edirdi. Təbii ki, bu ədəbiyyatın kateqoriyasıdır ki, ona romantizmin nümayəndəsi deyirlər, amma o bəlkə daha çox, sevgini metafiziki fəzadan daha praktiki müstəviyə gətirmiş, sadəcə onu sadə və  gündəlik həyat səviyyəsinə salmamışdı. Qəhrəmanlar o arzu edilən sevgiyə çatsalar da, çatmasalar da, daxili bir qənaətə çatırdılar və bu mənada, Cavid dediyimiz o polemikaları özü sanki ruhani səviyyədə qəhrəmanları üçün həll edirdi. Belə bir dünyagörüşünə və belə bir yanaşmaya biz 20-ci əsrdə heç bir şair və yazıçımızda rast gəlmirik. Bəlkə bu mənada Cavidi Xəlil Cibranla müqayisə edə bilərdik. Cavidi dahi edən də, məhz onun ümumbəşəri, ilahi mövzulara, əbədi problematikalara yeni həll formaları verməsidir deyərdim. 

​

Cavidin bir beyti onun öz təfəkkür və missiya qayəsini ifadə edir:

​

Mən fəqət hüsnü-xuda şairiyim,

Yerə enməm də, səma şairiyim..

 

Görəsən, Cavid hüsnü-xuda deyəndə nəyi nəzərdə tuturdu?

​

“Lazımsa cəhalətlə güləşmək,

Bir çarə var ancaq: yeniləşmək”

 

Bu beyt Həzrət Babın missiyasının bir hissəsini ifadə edir!

 

Din bir olsaydı cahanda əgər,  

Daha məsud yaşardı cinsü-bəşər.

 

Bu Həzrət Bəhaullahın dininin missiyasıdır!

 

Bu çox cəsarətli bir fikirdir, min ilin dini gözləntilərinin ifadəsi, eyni zamanda bütün bəşərin istər nağılları, istər dini inancları, istərsə də dinlərin səbəb olduqalrı savaşlardan bezməsinin ifadəsidir. Lakin bu məsələnin bu cür ifadəsi Bəhai təlimlərinin  ruhu o dövrdə, bütün bu kimi mövzuların canına hopmasından da irəli gələ bilərdi. Yaxud:

​

Kəssə hər kim tökülən qan izini,

Qurtaran dahi odur yer üzünü.

​

Bu sözlərin ünvanı Həzrət Bəhaullahdır!

​

Əgər qadın gülürsə, bu işsız mühitimiz güləcək,

Sürüklənən bəşəriyyət qadınla yüksələcək!

​

Yaxud:

 

Qadın! Ey sevgili, şəfqətli mələk!

Bu qədər səbrü-təhəmmül nə demək?

O lətafət, o nəcabətlə sana

Bu əsarət, bu həqarət nə rəva!?

Sən nəsin?.. Kəndini bil, zəfi bıraq!

Həp nəsibinmi sənin sillə-dayaq?!

​

Bu Bəhai dinin ən vacib prinsiplərindən biridir! Tahirə Qürrətül-Eynin uğrunda canını verdiyi idealın təsviridir. Bu mövqeni başqa yerdə, başqa məqamda eynən Tahirə tutmuşdu:

​

“Mən Qaimin bəyan edəcəyi sözəm,” o iddia edirdi, “o söz ki, yer üzünün başçılarını və əsilzadələrini qaçmağa məcbur edəcək.” “ Siz məni istədiyiniz kimi öldürə bilərsiniz, amma qadınların emansipasiyasını saxlaya bilməyəcəksiniz.”

​

“Turana qılıncdan daha kəskin, ulu bir qüvvət,

Yalnız, mədəniyyət, mədəniyyət, mədəniyyət!”

 

Bütün bəhai icmasının işinin mahiyyəti yeni bir mədəniyyət yaratmaqdan ibarətdir. Yeni bir mədəniyyət, yeni bir sivilizasiya. Bu mənada Həzrət Bəhaullahın təlimlərində keçmişin peyğəmbərlikləri necə yerinə yetirsə, Cavidin yaradıcılığında uzun zamanların ədəbi-ruhani polemikaları öz həllini tapır. Bu mənada nə Şekspir, nə də Hote  Cavidlə müqayisəyə gəlmir. 

 

İstanbuldan yazdığı bir məktubda: “Əsir olduğum bir şey varsa, o da həqiqət və məhəbbətdir” deyir Hüseyn Cavid. Odur ki, o əslində zaman və məfkurə fövqündə bir şair və şəxsiyyət idi. Bunu ancaq böyük dinlərin böyük simalarının şəhidliyi ilə müqayisə etmək olar ki, həqiqət  və onun etirafı onların öz həyatından da üstün idi. 

 

Cavid Naxçıvanda doğulmuş, orada təhsil almışdı. Daha sonra dörd il də Təbrizdə təhsilini davam etdirmişdi. Hər iki mühitdə onun bəhailərlə görüşmək imkanı kifayət qədər idi, ən azından hər iki şəhərdə bəhai təliminin insanlar arasında ciddi və qızğın müzakirələrinin şahidi olmuşdu. Çünki o zaman Azərbaycanda elə bir ədəbi mühit yox idi ki, orada ya bəhai olmasın, ya da bəhai dini və onun təlim və prinsipləri müzakirə olunmasın. Olsa da istisna hallar kimi qəbul edilə bilər. Çünki yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, hələ 19-cu əsrin ortalarında Orudbadda on minlərlə, daha sonra 30 minlərlə ardıcılı olan iki böyük din xadimi olmuşdu. Bunu təsəvvür etmək çətin deyil ki, o zamankı Naxçıvanın yaxud da Ordubadın nə qədər əhalisi vardı ki, onların da on mini yaxud otuz mini Vəd olunmuş Qaimin gəlişinə hazırlaşsınlar?

 

Daha bir maraqlı fakt, təbii ki, Rafael Hüseynovun vaxtdan uca kitabında qeyd edilir. Müəllif yazır ki, Cavid yenicə tutulanda, həbsdə olanda, Müşgünaz xanım onun yanına gəlirmiş və onlar vəziyyəti bir-birinə başa salmaq üçün parol kimi gizlicə “Allah`u`Əbha” deyirmişlər.  Cavidin oğlu Ərtoğrul isə, başqa bir şəhid bəhai Fərəc Qasımovun oğlu Ətaulla Qasımovun yaxın dostu idi, çünki Cavidin ailəsi düşmən elan ediləndən sonra bir ara heç kəs onlarla ünsiyyət etmirdi, Ətaulla və başqa bir neçə nəfər istisna olmaqla. Həmin Ətaulla Qasımov ki, sonralar elmin arxasınca gedəcək, professor olacaqdı. 

 

Hüseyn Cavid Sibirdə də `bəhailərsiz qalmadı`. Onun çarpayı yoldaşı əslən azərbaycanlı, lakin Aşqabadda yaşayan bəhai Ələkbər Naci idi. Ələkbər də Cavidin ordakı həyatı barədə xatirələri özü ilə qəbrə apardı. Kaş ki onun söylədiklərini kimsə qələmə alardı....

 

Yuxarıda deyilənlərə rəğmən, biz Hüseyn Cavidin bəhai olduğunu iddia etmirik. Buna ehtiyac da yoxdur, çünki Cavidin mühiti kifayət qədər mürəkkəb idi və Babiliyin, sonra da bəhailiyin səbəb olduğu ictimai-sosial təbəddülatlar və ədəbi cameədəki ziddiyyətli fikirlər hər halda ondan yan ötməmişdir. Digər tərəfdən isə, Cavidin bəhai olması Bəhai dini üçün bir imtiyaz deyildir, çünki Allahın dini görkəmli bir şəxsə görə haqq və ya hörmət qazanacaq dərəcədə aciz ola bilməz. Bəlkə Cavid bəhai olsaydı, o cür ziddiyətli bir dövrdə heç nəyə baxmadan Bəhai dinin qəbul etmiş olsaydı, bu onu şərəfləndirərdi. 

​

Cavid və Bəhai dini haqqında düşünərkən, yadıma Xəlil Cibran və onun bəhai dini ilə əlaqəsi düşür. Çox maraqlı paralellər var. Bunu nəzərə alıb, Xəlil Cibran haqqında yazılmış məqaləni burada verməyi məqsədəuyğun sayıram. Bu həm də Bəhailiyin dünya ədəbiyyatına və böyük ədəbiyyat adamına necə təsir göstərməsinin bariz bir nümunəsidir.

​

​