Erkən Bəhailik və Ictimai Mühit

Erkən Bəhailik və İctimai Mühit

Bab 1844-cü ildə öz missiyasını elan etməzdən əvvəl, vəd olunmuş minillik zühurunun gözləntisi fonunda, Azərbaycanda yeni zühur baş verəcəyini gözləyən insanlar vardı. 1830-cu illərdə Molla Sadıq Ordubadlı, Vənənd kəndində gözlənilən Mehdinin gəlişinin yaxın olduğunu təbliğ edirdi. Onun tərəfdarlarının bütün Naxçıvanda sürətlə artması, hətta Gürcüstana qədər yayılmaları Rusiya hakimiyyət dairələrini təşvişə saldı, onlar Molla Sadığı Varşavaya sürgün etdilər və o orada vəfat etdi. Lakin onun şagirdlərindən biri Seyid Əbdül Kərim onun işini davam etdirdi və insanları İmamın gəlişinə hazırlamağa başladı. Ruslar Əbdül-Kərimi Smolenskə sürgün etdilər, sonra da onu azad etdilər və o Həştərxana getdi. Mirzə Kazım Bəyin “Smolenskli Seyid” dediyi şəxs məhz Seyid Əbdül-Kərimdir ki, ona iki məktub yazmışdı və Kazım bəy o məktubları “Bab və Babilər” kitabında vermişdir. Bu iki şəxsin fəaliyyəti Şimali Azərbaycanda Babın və sonra Bəhaullahın təlimlərinin yayılması üçün təməl hazırladı. Rusların başı Şamil hərəkatına qarışdığından, onlar bu bölgədə iğtişaş istəmirdilər, ona görə də həm Molla Sadığı, həm də Seyid Əbdül-Kərimi sürgün etdilər, Babın isə Makudan uzaqlaşdırılmasını İran hökumətindən tələb etdilər ki, O, Rusiya sərhədində olmasın.

Təbii ki, Qafqazda ən mühüm Bəhai mərkəzi Bakı idi. Polkovnik V.A. Kossoqovskinin xatirələrinə görə, Bakıda ilk babilər Seyid Nəsrullah Pedaroğlu və Molla Sadıq, Molla Xəliloğlu olmuşlar. Molla Sadıq Badkubeyi Qafqazda bəhailiyi atəşlə yayan ilk inananlardan biri idi. 1880-ci ildə o İrana səfər etmişdi və Qəzvində Bəhailiyi qəbul etmişdi. Həzrət Bəhaullahı Fələstində ziyarət etdikdən sonra qayıdanda özü ilə çoxlu kitablar gətirdi və bəhailiyi nəinki Bakıda, habelə, Gəncədə, Göyçay və Balaxanıda yaymağa başladı və çoxlu insanların bəhai olmasına müvəffəq oldu. 1890-cı illərdə Bakıda bəhai təsisatları formalaşmağa başladı. 1890-cı ildə yeni bəhai MirƏlləmin evi Bakıda bəhai fəaliyyətlərinin mərkəzi oldu. 1896-cı ildə ev böyüdüldü və böyük salonu olan evə çevrildi, burada həmçinin müsafirxana da vardı ki, yolu Bakıdan düşən bəhailər orada qalırdılar. 1905-ci ildə Ustad Əli Əşrəf və Ustad Ağa Balanın nəzarəti altında gözəl bir bina tikildi. Onlar Molla Əbu-Talıb Badkubeyi Kərimovun oğulları idilər. 1907-ci ildə bu binanın rəsmi bəhai mərkəzi kimi açılışı oldu. Digər bir bəhai təsisatı bu binanın yaxınlığında 1927-ci ildə tikilmiş məktəb idi ki, iki il sonra daha bir böyük zal tikilib bəhai gənclərin yığıncaqları üçün binaya birləşdirildi. (S. Şahvar, B. Morozov, Gad G. Gilbar. Bahais of İran, Transcaspia and the Caucasus ıı cild.səh. ).

Bakıda bəhai dininin təsisatlaşması rəvan getməmişdir. 1905-ci ildə bəhai mərkəzinin tikilişindən sonra bu müsəlmanlar arasında qəzəb yaratdı və bir gün günorta çağı 200 nəfərə yaxın müsəlman yerli mollaların təhriki ilə mərkəzi dağıtmaq istədilər. Lakin bəhailər zəruri addımlar atıb bu iyrənc hərəkətin qarşısını aldılar. Qaragüruh hücuma keçəndə, Bəhai mərkəzində işləyən işçilər orada olan digər bəhailərlə birlikdə, hücum edənləri çomaq, kərpic və kürəklə qovmağa başladılar. Hücum edənlərdən iyirmi beş nəfəri tutuldu, lakin bir də belə hərəkət etməmək barədə iltizam alındıqdan sonra onları buraxdılar. Bu hadisədən sonra, xüsusilə, bəhailərin cəsarətlə öz mərkəzlərini qorumaları və rus hökumətinin bu cür cinayət edənləri həbs etməyə hazır olmasını göstərməsindən sonra daha heç kəs belə bir hərəkətə cürət etmədi. Lakin yerli üləmalar dayanmadılar və insanları bəhailərə qarşı qaldırmaqda davam etdilər. Bəhailəri söyür, üzərlərinə zibil atır, onlara ərzaq və mal satmaq istəmirdilər. Belə olduqda, bir çox bəhailər rus, yəhudi və ermənilərin yaşadıqları məhəllələrə köçmək məcburiyyətində qaldılar. Bakıda bəhailər Ərəb əlifbasında jurnal dərc edirdilər. Bundan məqsəd İran və digər yerlərin bəhailəri ilə əlaqələr saxlamaq idi. Bakı Bəhailərin hərəkət marşrutuna daxil oduğundan, xüsusilə İran və Fələstin arasında, tezliklə nəinki Azərbaycan üçün, habelə Gürcüstan və Ermənistan üçün də mərkəz rolunu oynamağa başladı. O zaman bu regionda 15-ə yaxın şəhərdə bəhailər yaşayırdılar. Yüzlərlə üzvü olan Bakı və Balaxanı icmaları ilə yanaşı onlarla üzvü olan Gəncə, Bərdə və Salyan icmaları fəal idilər. Lakin Qafqazda daha mütəşəkkil və sistematik bəhai fəaliyyəti Həzrət Əbdül-Bəhanın Əhdin Mərkəzi kimi fəaliyyətə başlamasından sonra oldu.

O zaman Cənubi Azərbaycandan da bəhailər bu taya gəlib Bəhai dinini təbliğ edirdilər. Onladan biri də Seyid Əsədullah Qumi idi. 1893-cü ildə o, Qarabağ bölgəsinə gəldi, Bərdədə Məşədi Əbdül Qarabağini təbliğ etdi və o bəhai oldu. Sonra Məşədi Əbdülün özü bəhai dinini təbliğ etməyə başladı, həm Bərdədən, həm də digər yerlərdən (Göyçay, Balaxanı, Şirvan) insanlar bəhai oldular. Əbdül-Bəha ona bir sıra məktublar göndərdi ki, o, Tiflisdə möhtərəm bir şəxs kimi qəbul edilməli, İrəvanda Allahın nemətlərini alan bir şəxs olmalı, Gəncədə xəzinənin qapısını açan, Şirvanda isə nəhəng şir kimi nərildəyən olmalı idi.” (Rafati, Diyanati Bahai dar Rusiya, 17-18)

O zaman Tiflisin məlum ilk bəhaisi Hacı Əli Əkbər Milani ibn Hacı Əhməd idi. O 1878-ci ildə Tiflisdə yerləşdi və orada ticarətlə məşğul olmağa başladı.

Bizim XX əsrin əvvəllərində yaşayan ədiblərimizin, demək olar hamısı, bəhailiklə tanış idilər və bu onların arasında çox vaxt qızğın mübahisə və müzakirələr doğrururdu. Cəlil Məmmədquluzadə, Cəfər Cabbarlı, Mikayıl Müşfiq, Hüseyn Cavid, Mirzə Ələkbər Sabir, Əliqulu Qəmküsar, Yusif Vəzir Çəmənzəminli, Əli bəy Hüseynzadə, İsmayıl Qaspıralı, onlardan əvvəl, Seyid Əzim Şirvani, Mirzə Fətəli Axundov bəhailik haqqında yazmış və fikir bildirmişlər.

Ancaq onların yazdıqları heç də birmənalı olmayıb, bəhailiyə rəğbət bildirənlər də olub, rişxəndlə yanaşıb tənqid edənlər də az olmayıb, lakin bu o qədər əhəmiyyətli deyil. Maraqlı və əhəmiyyətli olan budur ki, ədiblərin və tarixçilərin dili ilə desək, “babilik hərəkatı” o zaman İranda və elə Azərbaycanın özündə elə bir təlatüm yaratmışdı ki, ondan kənarda qalmaq mümkün deyildi. Babilərin irəli sürdükləri ideyalar, əslində isə yeni dinin təlimləri həddən artıq inqilabi olduğundan onlar çox kəskin reaksiyalar doğururdu, və bu təkcə sadə insanları və ruhaniləri deyil, ziyalı zümrəsini də çaşqın vəziyyətə salırdı. Elə Axundovun, ya Şirvaninin babilər haqqında yazdıqları buna misaldır ki, onlar babilik ideyalarının cəmiyyətdə yaratdığı fikir çaxnaşmalarını heç də birmənalı qarşılamamışdılar, çünki iddianın özü çox nəhəng idi, onun yaratdığı təlatüm o qədər ziddiyyətli, güclü, nüfuzedici idi ki, onu yerində və kifayət qədər vaxt və enerji sərf edib araşdırmadan obyektivliyə yaxın bir fikir yürütmək mümkünsüz idi.

O zamanla indinin arasında paralellər də aparmaq mümkündür. Məsələ burasındadır ki, adlarını yuxarıda sadaladığım aydınlar iki qrupa bölünürdülər. Bir qismi babiliyin (bəhailiyin) dini tərəfini tənqid edirdi, digər bir qismi isə sosial tərəfini. Sual yaranır: onların təzadlı fikirlərinin səbəbi nə idi?

Bir cavab bu ola bilər ki, Bəhai dini tamamilə yeni anlayışlar gətirmişdi və yüz illərlə dində aranmış mövhumat və xurafatı məhv edirdi. İnsanlar isə oxuduqları və eşitdiklərinin əsasında bu dini təlimə qiymət verirdilər. Problem budur ki, XX əsrin əvvəllərində yaşamış ziyalılarla bu günkü ziyalılar arasında bəhai dininə münasibətdə bir oxşarlıq müşahidə olunur - müqayisəli dinşünaslıqla məşğul olanlar da buraya daxildir - hər iki nəsil dini təlimləri birbaşa mənbədən dini kontekstdə deyil, bəhailik haqqında yazılan mənbələrdən öyrənirlər və bu zaman dinşünas kimi deyil, təəssüblə dolu din xadimi kimi fikir yürüdürlər. Sanki məqsəd bəhai dinini araşdırmaq deyil, onda öz dünyagörüşlərinə, təfəkkürlərinə və İslam dininə uyğun gəlməyən müddəaları tapıb tənqid etməkdir. Biz burada teoloji məsələlər daxil olub, Daniel peyğəmbərdən, İsa Məsihdən, İzaikildən, Zəkəriyyədən tutmuş Həzrət Məhəmmədə qədər peyğəmbərlərin gətirdikləri kitablarda və hədislərdə gələcək barədə, Bab və Bəhaullah barədə deyilənlərin necə bir dəqiqliklə yerinə yetməsindən danışmayacağıq. Çünki həqiqəti araşdırmağın yolları müxtəlif olsa da, bu, ürəyin bağlılıq və təəssüblərdən azad edilməsini, qərəzsiz və insafla yanaşmağı tələb edir.

Başqa bir səbəb isə budur ki, Bəhai dininin yaranmasından bəri əslində bütün proseslər yeni perspektivdən qiymətləndirilməlidir. Onların bu perspektivdən bilgiləri yox idi və hazırda da Bəhai Dini haqqında yazanlar da bu perspektivi görə bilmirlər. Bu dini araşdıranların yanaşma bucağı tam köhnə anlayışlar idi və yüz illər ərzində onların təfəkkür və düşüncələrinə hakim kəsilmiş ideyalar və ehkamlaşmış fikirlərə yapışıb qaldıqlarından onları Babın və Bəhaullahın təlimlərinin gələcəyə necə bir baxış verməsini görə bilmirdilər. Babilik və Bəhailik bir-birinin ardınca gələn dinlərdir və onlar məhz din kontekstində də araşdırılmalı idi. Söhbət vəhy prosesinin baş verməsindən gedir. Əgər islam, xristianlıq və yəhudilik bir dindirsə, onları din edən kitabları və Peyğəmbərləridirsə, o zaman, babi və bəhai dinləri də bu kontekstdə araşdırılmalıdır. Digər tərəfdən isə indiyə kimi nə din xadimləri, hətta ən mütərəqqi düşünənlər belə, nə də maarifçi ədiblər proqressiv vəhy anlayışından ya xəbərsiz olmuşlar ya da bu barədə aydın anlayışa malik olmamışlar. Yəni Allahın İradəsinin insanlığa açılması, vəhy prosesi kəsilməzdir və insanlığın qabiliyyət və tələblərinə görə Allah insanlara yeni bilik və perspektiv açır. Bu baxımdan Allahın dini birdir və bizim tanıdığımız dinlər vahid vəhy prosesinin ayrı-ayrı mərhələləridir. Sadəcə bu konsepsiyanın özü bütün dinlər arasındakı ziddiyyətləri aradan qaldırır və təsəvvürəgəlməz düşüncə üfüqləri açır ki, nəinki XIX-XX əsr mütəfəkkirlərinin, hətta bu gün bəhai təlimlərindən xəbəri olmayan ən qabaqcıl düşüncə sahiblərinin baxışlarının qarşısını tutan buludları dağıdır. Bəzən biz ümumi qəbul olunmuş fikirlərin müdafiəsinə qalxan konformist ziyalıları görürük ki, çoxlu insanlar onların fikirlərindən bəhrələnirlər və onlar kimi, özlərinin də ən azından təsəvvür hüdudlarını daraldırlar. Həqiqət isə açılmamış qalır, təbii ki, onlar üçün.... Bundan isə o insanlara istinad edən kütlə zülmə məruz qalır.. Həzrət Bəhaullah yazır ki: “İnsan üçün bundan böyük zülm ola bilməz ki, o, həqiqəti axtarsın, amma bilməsin ki, harda axtarsın və kimdən soruşsun.”

Burda bir misal vermək yerinə düşərdi ki, Tahirə Qürrətül-Eyn bir Azərbaycan türkü olmasına, qadın azadlığı məsələsində miqyasına görə dünyada bərabəri olmayan bir tarixi şəxsiyyət olmasına baxmayaraq, babi olduğu üçün ona laqeyd münasibət göstərilmişdir və bu hələ də davam edir. Əzizə Cəfərzadə kimi cəsarətli bir yazıçımız çıxdı ki, onun həyat və fəaliyyətini araşdırsın, `Janna Darkdan çox-çox üstün` olan bu türk qızı haqqında roman yazsın. Amma bu zaman onu belə bir mərtəbəyə qaldıran ideya məhz Babi dinindən gəlirdi ki, Əzizə xanımın əsərində də bu yenə kölgədə qalır. Əzizə Cəfərzadənin Zərrintac Tahirə və İşığa Doğru romanları 20-ci əsr ədəbiyyatımızda bütövlükdə Babiliyə və Bəhailiyə həsr olunmuş ilk və bu günə qədər son romanlardır. İnsanın məqam və dəyəri onun həqiqətə olan münasibəti ilə ölçülür. Hər kəsin bir həqiqəti yoxdur, burda da polemikaya girmək fikrimiz yoxdur ki, hərənin bir həqiqəti var sözü üstündə spekulyasiya etməyək. Amma XIX əsrin ortalarından bəri, nəinki yaxın şərqdə, İran və Azərbaycanda, ümumiyyətlə bütün dünyada baş verən sürətli dəyişikliklərin və kəşflərin səbəbini harda axtarmaq olar? Babilərin qanlı qətliyama məruz qalmaları üzərində bizim ədiblərimiz düşünməmişlərmi? İlkin xrsitianların, müsəlmanların məruz qaldıqları təqib və əzablara onlar nə üçün dözürdülər? Onların bildikləri və inandıqları bir həqiqət vardısa, babilərin və ya bəhailərin bilib inana biləcəkləri bir həqiqətin olması mümkün deyilmi? Nə üçün Seyid Əzim onların yeni din qəbul etmələrini islamın ilk möminlərinin hərəkətləri ilə müqayisə etmir? Burada da biz dini istisnalığın, təkəbbür və lovğalığın, həqiqəti araşdırmadan qurunun oduna yaşı da yandırmağın açıq bir misalını görürük.

Bəhai dini təlimləri min illər insanların zehniyyətində kök salmış ehkamlara meydan oxudu, dini məfhumlara yeni mənalar verdi, onları mövhumat və xurafatdan azad etdi, din tarixindəki hadisələri ənənəyə uyğun olmayan bir baxışdan izah etdi, lakin Seyid Əzim Şirvani kimi ədiblər maarifçi olsalar da, dini ənənəçilik və ehkamdan azad ola bilməmişlər, həcvlər yazmışlar, bəzən ifrata varmış, babiləri ələ salmışlar. Şirvani deyəndə ki, babilər Şamaxıda vəlvələ salıblar, indi bu barədə bir qədər dərindən düşünəndə, dini anlayış və ibadətin güclü olduğu Şamaxıda babilərin artmasının və həqiqi mənada bir fikir çaxnaşması yaratmalarının səbəbi nə idi deyə düşünmək lazım deyilmi? Onların söz və əməlləri necə bir təsirə malik idi ki, o mahalda həyəcan yaratsın və bundan insanlar yazmağa başlasınlar? Din xadimlərinin yanlış şərhlərinin insanların şüurunu necə çərçivədə saxladığı heyrət doğurur.

Bu yazının Ələkbər Naxçıvaniyə həsr olunmuş hissəsində biz onun Lev Tolstoyla yazışmaları barədə danışacağıq. Lakin indi Tolstoyu xatırlamaqda məqsəd onun bu təlimləri necə bir təvazökarlıqla qarşılaması bir misal və nümunə ola bilərdi. Qaragüruh və ruhanilərin təzyiq və hədəfləri Sabiri “Köhnə müsəlmanam, a şirvanlılar” yazmağa məcbur etmədimi? Yaxud bəhailərin maarifpərvər olması Axundova onun görə bilmədiyi səbəbdən “zirək babi bu insanları öz təriqətinə döndərəcək” dedirtmədimi? Seyid Əzim Şirvaninin yəqin xəbəri yox idi ki, Bab Özünü Peyğəmbər elan edəndə ona ilk iman gətirənlərin hamısı, islam və xristianlığa ilk iman gətirənlərdən fərqli olaraq İranın ən təhsilli din alimləri və müctəhidləri idi. Məmməd Səid Ordubadi bir kommunist idi və o, bəhailiyi nə qədər araşdırsa da, Dumanlı Təbrizdə təsvir etdiyi səhnə mollaların yaydığı şayiədən başqa bir şey deyildi. Tarixdə proseslərin bənzər axarla getməsi halları çoxdur. Sadəcə Məmməd Səid Ordubadinin yazılarında bəhailik haqqında yazılanlar nə qədər insanlarda bəhai dini haqqında yanlış təsəvvürlər yaratmışdır. O zaman ki, adlarını yuxarıda çəkdiyimiz yazıçılarımız yüz ilə yaxın bir müddətdə ədəbiyyat aləmində bir kult olmuşlar və onlar bizim bu günkü ədəbi düşüncəmizi, mədəniyətimizi formalaşdırmışlar. Təəssüf ki, bəhai dininə münasibətdə onların yazdıqları və ya tutduqları mövqe nəinki bu gün, hətta yəqin hələ uzun illər bu dinin obyektiv araşdırılmasına mane olacaqdır.

Ümumdünya Ədalət Evinin üzvü, amerikalı Paule Lample, özünün “Yeni Təfəkkürün Yaradılması” kitabında yazır:

“Həzrət Bəhaullahın Vəhyinin gücü bəşərin kollektiv həyatında geniş, dayanıqlı və dəfedilməz bir metamorfoz yaratmışdır. Şövqi Əfəndi izah edir ki, bu Vəhyin yaradıcı ruhu elə sirli prosesləri hərəkətə gətirmişdir ki, bunların işə düşməsi “insan cəmiyyətində heç bir ağılın dərk edə bilməyəcəyi bir çaxnaşmaya səbəb olmuşdur.” “Onun tədricən kristallaşan sisteminin baş qaldırması ilə”, o əlavə edir, Bəhai dini “bəşərin ümumi həyatında, təyinatı nizamı pozulmuş bir cəmiyyətin təməlini sarsıtmaq, onun qanını təmizləmək, təsisatlarının istiqamətini dəyişmək, onları yenidən qurmaq və onun son taleyini formalaşdırmaq olan bir fermentasiya prosesinə təkan vermişdir.”1 İnsanın gerçəkliyi onun fikrində olan məhdudiyyətlərlə qandallanmışdır. Allahın Məzhəri zühur edəndə, Həzrət Əbdül-Bəha izah edir, “insanın intellektinin özü dəyişməlidir.” “İlahi həqiqətdən fərqli olan köhnə etiqad formaları və ata-babaların təqlidi aradan qalxmalı və islah olunmalıdır.” Ümumdünya Ədalət Evi təsdiq edir ki, Məzhər “uca səltənətdəndir və insan qavrayışından çox uzaqdır. Onun vəzifəsi bəşəri yeni bilik və davranış səviyyəsinə qaldırmaqdır.” Fikirdə dəyişiklik əməldə dəyişikliyə çevrilir, bu isə dünyanın dəyişməsinə gətirir. Düşüncə genişlənəndə, hərəkət üçün potensial da genişlənir...`Yüksək düşüncəlilik daha böyük məsuliyyət doğurur və beləliklə, bu da daha böyük fədakarlıq tələb edir.`

Mündəricat