19-cu əsrin sonlarında və 20-ci əsrin əvvəllərində Azərbaycanda gedən maarifçilik hərəkatını sadəcə rus ədəbiyyatı və ictimai fikrinə, onun vasitəsilə Azərbaycana gələn Avropa mədəniyyətinə bağlamaq məsələyə bir tərəfli yanaşmaqdır. Doğrudur, bu hərəkatın və onun önündə gedənlərin ideya mənbəyi əsasən Rusiya təhsili və onun vasitəsilə bizim çıxış əldə etdiyimiz Avropa ədəbiyyatı və ictimai fikri olsa da, onların formalaşmasında Yaxın Şərqdə, o cümlədən qonşu İranda və elə Şimali Azərbaycanın özündə gedən proseslər də müəyyən rol oynamışdır. Bu hərəkat, əsas etibarilə, Qori seminariyasının məzunları, Parisdə, Sankt-Peterburqda təhsil almış ədiblərimiz tərəfindən bəslənilirdi.  Bundan əlavə 19-cu əsrdə Yaxın Şərqdə baş qaldırmış müxtəlif dini cərəyanlar da Azərbaycana daxil olmuşdu. Bunlar, həm də sadəcə, ideya formasında deyil, yaxud əhalinin təhsilli kəsiminin və ya belə deyək, "qəzetçilərin" təfəkküründə deyil, sadə əhali arasında da müəyyən qədər özünə yer etmişdi. Bunlardan ən təsirlisi, əhali arasında yayılanı, təbii ki, babilik, sonra isə bəhailik idi. M. F. Axundov, Q. B. Zakir, H. B. Zərdabi kimi maarifçilərin tənqid etdikləri dini cərəyanlar və ya ideyalar həmişə o dövrdə hökm sürən mövhumat və cəhalət kontekstində qiymətləndirilir, dini baxışların, ümumiyyətlə, maarifçiliyə daha xidmət etmək iqtidarında olmadığına qəti inanırdılar. Əlbəttə, bu bir tərəfdən başa düşüləndir. Çünki maarifçilər yaxşı başa düşürdülər ki, hökm sürən cəhalətin mənbəyi dindir, din adı ilə insanların şüuruna yeridilmiş mövhumat və boş inanclardır. Burada bir prinsipial məqam vardır ki, onu mütləq qeyd etmək lazımdır, çünki o məqama fikir verilməməsi və yaxud göz ardı edilməsi, tarixi ədalət baxımından çox yanlışdır. Tarix həm ədalətlidir, həm də çox ədalətsizdir. Onun ədalətliliyi tarixi faktların gec də olsa üzə çıxması və etiraf edilməsindədir. Ədalətsizliyi isə ideologiya, təəssübkeşlik, qərəz, maraq və s. amillərin onun yazılmasına, şərhinə saldığı kölgəyə görədir. Bu gün yüz il əvvəlin tarixinə, elə Azərbaycan tarixinə baxdıqda, insanların min illər boyunca həqiqətə etdikləri xəyanətin tarixin və ictimai inkişafın, nəticədə isə xalqların taleyində hansı faciələrə gətirib çıxardığını aşkar görmək olur. Odur ki, bu gün, çox yaxın tariximizi qiymətləndirərkən də, ideoloji və təəssübkeşlik amillərinin onun obyektiv araşdırılmasına və şərhinə, bəlkə min il sonrakı Azərbaycanın tarixinə qara səhifələrin yazılmamasının təmin edilməsinə kömək edər.....Davamı